Myślenie krytyczne - przydatne narzędzie w czasach koronawirusa

Moim celem w tym tekście jest zwrócenie uwagi na zjawisko określane w psychologii poznawczej jako myślenie krytyczne. Od razu zaznaczam, że nie chodzi o promowanie krytyki, którą należy wyrażać przy zastanych sytuacjach. Mam na myśli coś zupełnie innego, a mianowicie umiejętność myślenia w sposób racjonalny i uporządkowany. Tak, aby zrozumieć związki między faktami czy koncepcjami. To właśnie dzięki tej umiejętności potrafimy zdecydować, w co wierzyć. Najprościej mówiąc, jest to „myślenie o myśleniu”. Proces polega na rozpoznaniu, analizowaniu, następnie naprawianiu błędów we własnym rozumowaniu. 

Przyznaję, że nie jest to łatwe. Żeby się tego nauczyć, potrzeba dużo czasu, ćwiczeń oraz cierpliwości. Kiedy opanujemy tę umiejętność, nasze życie stanie się dużo spokojniejsze. Ochronimy się przed manipulacją, uprzedzeniami i złymi decyzjami, które podejmujemy częściej, niż byśmy chcieli. Dodatkowym argumentem jest fakt, że w erze fake newsów, sprzecznych informacji i natłoku danych każdy pracodawca poszukuje tej cechy u swoich potencjalnych pracowników. To moim zdaniem kluczowa kompetencja XXI wieku.

Obserwując obecną sytuację w Polsce i na całym świecie związaną z koronawirusem, uważam, że warto na chwile oderwać swój umysł od mediów głównego nurtu i skupić się na czymś więcej.

Ostatecznie nie chciałbyś podejmować ważnych decyzji dotyczących swojego zdrowia lub bezpieczeństwa najbliższych na podstawie fałszywych informacji, prawda?

Do tego zjawiska, które obecnie dotyczy nas wszystkich, proponuję  ruszyć w bój uzbrojonym w listę sześciu umiejętności z zakresu krytycznego myślenia.

Każda opiera się na konkretnym pytaniu, które moim zdaniem należy sobie zadać w tego typu konfrontacjach.

1. Jakie jest źródło informacji?

2. Czy twierdzenie ma charakter umiarkowany czy kategoryczny?

3. Jakie są dowody?

4. Czy wnioski mogą być zniekształcone przez tendencyjność w myśleniu?

5. Czy rozumowanie jest wolne od typowych błędów logicznych?

6. Czy zagadnienie wymaga ujęcia z wielu perspektyw jednocześnie?

1. JAKIE JEST ŹRÓDŁO INFORMACJI?

Czasy, w których człowiek poszukiwał informacji, mamy już dawno za sobą. Żyjemy w globalnym świecie, erze internetu. Dziś to informacja poszukuje człowieka. Każdego dnia jesteśmy zasypywani mailami, wiadomościami z Facebooka, Instagrama, Twittera, YouTuba, TV i wielu innych źródeł, których liczba rośnie z każdym dniem.

Jak ten ogrom informacji odpowiednio przetworzyć? Jak odróżnić fakty od opinii? Jak zrozumieć intencje, które stoją za źródłem przekazu?

Należy w pierwszej kolejności ustalić, czy osoba która wygłasza swoje poglądy, jest ekspertem w danej dziedzinie. Kwalifikacje dają gwarancję wiedzy. Prosty i szybki sposób to przeszukanie sieci i zbadanie referencji i pozycji konkretnej osoby w określonym obszarze. Ponadto należałoby postawić pytanie, czy osoba stanowiąca źródło informacji może na swoim twierdzeniu coś zyskać.

Jak istotny jest ten etap łatwo można zauważyć w TV. Wystarczy przełączyć kanały podczas oglądania wiadomości z TVP na TVN. Różnicę w narracji przekazu widzimy błyskawicznie.

Sprawdzaj obiektywność. Nie pozwól, aby stronnicze opinie miały decydujący wpływ na Twoje spostrzeganie zagadnień. Czyjeś osobiste preferencje i założenia nie powinny wpływać na wybór Twoich źródeł informacji.

2. CZY TWIERDZENIA MAJĄ CHARAKTER UMIARKOWANY CZY KATEGORYCZNY?

Życie jest za krótkie, żeby krytycznie podchodzić do wszystkiego. Prawdziwa sztuka polega na odpowiedniej selekcji.

Osoby myślące krytycznie wykazują sceptycyzm w stosunku do twierdzeń, w których używane są słowa przełom czy rewolucja. Powód jest jeden. Niezmiernie i tylko okazjonalnie pojawiają się sytuacje, w których mamy do czynienia z czymś takim. Większość nowych zdobyczy nauki powstaje jako kontynuacja istniejącej wiedzy. Dlatego takie stwierdzenia powinny wzbudzać czujność.

Dobrym przykładem są różnego rodzaju suplementy i wspomagacze. Każdy z nas słyszał reklamy produktów, które obiecują pomoc w rzuceniu palenia lub utracie wagi bez absolutnie żadnego wysiłku. Szybkie przepisy na rozwiązanie złożonych problemów trafiają się niezwykle rzadko. To typ komunikatu, który powinniśmy wyćwiczyć poprzez myślenie krytyczne. Dzięki temu dokonamy szybkiej i odpowiedniej selekcji.

3. JAKIE SĄ DOWODY?

Odpowiedź na to pytanie jest fundamentem zasad krytycznego myślenia. Natura człowieka jest tak skonstruowana, że górę nad racjonalnymi decyzjami biorą emocje. Cała sztuka polega na tym, aby ten proces odwrócić. Krytycznie myśląca osoba dopuszcza do siebie myśl ze może być inaczej. Oszałamiające informacje, które powielają tłumy, to często pułapki bazujące na emocjach. Takie świadectwa bywają bardzo przekonujące, dlatego często nas zwodzą, sprawiając, że w nie wierzymy. Niestety w większości przypadków nie są poparte badaniami, a co za tym idzie, dowodami naukowymi. Reprezentują jedynie doświadczenia kilku wybranych jednostek. Przyjęcie założenia, że coś, co wydaje się prawdziwe dla niektórych osób, musi być też wiarygodne dla każdego, byłoby niezwykle ryzykowne, a nawet niebezpieczne. Dlatego należy się trzymać twardych dowodów.

4. CZY WNIOSKI SĄ ZNIEKSZTAŁCONE PRZEZ TENDENCYJNOŚĆ W MYŚLENIU?

Nie chcę wiedzieć niczego sprzecznego z moimi przekonaniami – To bardzo częsty komunikat, jaki jest wysyłany przez nasz mózg. W momencie konfrontacji z dowodami sprzecznymi z własnymi przekonaniami, automatycznie przełączamy się na tryb efektu potwierdzenia. Jest to tendencja do zwracania uwagi na te dowody, które dopełniają i potwierdzają nasze przekonania lub oczekiwania, przy jednoczesnym ignorowaniu pozostałych dowodów.

W krytycznym myśleniu ograniczamy skłonność do dokonywania wyborów na podstawie postaw i uczuć. Wzmacniamy racjonalną analizę dowodów.

Praca nad tego typem zachowaniu pozwoli nam rozpoznać, w jakich warunkach zwykle pojawia się tendencyjność w myśleniu. Dzięki temu możemy uniknąć wniosków, które będą zagrożone zniekształceniem.

5. CZY ROZUMOWANIE JEST WOLNE OD BŁĘDÓW LOGICZNYCH?

Błędy logiczne to grupa błędów, mówiąc najprościej, która wykazuje sprzeczności w wypowiadanych frazach zdaniach. Wypowiedzi obarczone tego typu błędami mają zaburzone znaczenie.

Na przykład w języku angielskim słyszy się powiedzenie „pokrewne ptaki jednego upierzenia trzymają się w gromadzie” (odpowiednik polskiego powiedzenia „ciągnie swój do swego”) – a jednocześnie, że „przeciwieństwa się przyciągają”. W języku angielskim słyszymy też, że „ranny ptaszek dostaje robaka” (odpowiednik polskiego znaczenia „kto rano wstaje temu Pan Bóg daje”), ale czyż nie ostrzega się nas jednocześnie, że „co nagle to po diable”?

Powinniśmy rozważać alternatywne interpretacje obserwowanych związków i poszukiwać odpowiedzi poprzez odpowiednie zbadanie wszystkich dowodów.

6. CZY ZAGADNIENIE WYMAGA UJĘCIA Z WIELU PERSPEKTYW JEDNOCZEŚNIE?

Większość zaburzeń zachowania lub problemów społecznych, które nas martwią, ma charakter złożony. To samo dotyczy informacji w środkach masowego przekazu. W takim przypadku zrozumienie ich wymaga rozważania z wielu perspektyw. Dlatego osoby posiadające umiejętność myślenia krytycznego zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa związanego z akceptowaniem poglądów, obejmujących wyłącznie jeden punkt widzenia.   

Mózg wyznacza szlaki neuronowe myślenia, odczuwania i zachowania. Dlatego co rusz podchodzimy do sytuacji lub problemu tylko z jednej, często stronniczej perspektywy. Żeby coś zmienić w naszych perspektywach postrzegania należy poprzez ćwiczenia nauczyć się zmieniać występujący obiektyw. Tak jak to robi doświadczony fotograf w swoim sprzęcie, podczas gdy zmianie ulegają warunki atmosferyczne. Wykorzystuje różne obiektywy, które pomagają uzyskać najlepsze efekty typu makro, krajobrazu czy portretu. Korzystając z analogii do fotografii, aby osiągnąć najlepszy wynik w sytuacji, w jakiej się znajdujesz, nie obawiaj się robić podobnie. Dzięki temu poszerzysz w życiu swoją perspektywę. To jak postrzegasz różne rzeczy, zjawiska czy informacje może mieć bezpośredni wpływ na redukcję stresu. A co się z tym wiąże, staniesz się bardziej szczęśliwym człowiekiem.

Krytyczne myślenie to siła psychologiczna, która może ułatwić działanie w tak trudnym okresie dla ludzi jaki mamy obecnie. W czasie, kiedy na wiele wydarzeń nie mamy po prostu wpływu, powinniśmy spróbować takiej postawy.

Innymi słowy, zamiast reagować niedbale lub przesadnie na ciężką sytuację, ten nowy punkt widzenia pozwala na bardziej adaptacyjną oraz konstruktywną postawę, która będzie genialnym przykładem dla innych.